Tarixi araşdırmalarda hadisələri təhlil edərkən həmin dövrün şəraitinin öyrənilməsinə çox az yer verilir və buna görə də ümumilikdə yanlış təhlillər, bəzən də həqiqətə uyğun olmayan mövqelər ortaya çıxır. Aşura prosesində və hicri 60-cı ildə baş verənləri araşdırarkən o dövrün şəraitini tədqiqatçı və alim dəqiqliyi ilə öyrənməyə ehtiyac var.

Ənənəvi, tekstual araşdırmalarımız – hədis, rical, bioqrafiya, tarix – əsasən nəql üzərində qurulmuşdur. Yəni nəql və mətnlər ətrafında fırlanır. Biz, məsələn tarix, bioqrafiya və rical kitablarında bir tarixi hadisə və ya şəxsiyyət haqqında nə yazıldığını görür, onu bir-biri ilə müqayisə edir və daha sonra nəticə alırıq. Amma bu araşdırmalarda təhlil öz yerini tutmamışdır. Əgər biz təhlil etməsək, hadisə ilə bağlı metodoloji araşdırma apara bilmərik. Öz tariximizlə bağlı mətn çatışmazlığı yaşadıqda xeyli itən halqalarla qarşılaşmışıq. Təbii ki o itən halqalar haqqında ya susmalıydıq, ya da onlar haqqında bir söz deməliydik. İtən halqalarda demək istədiyimiz söz, ya öz uydurma mətnimizə əsaslanmalı idi, yəni itən halqa olan və əlaqələndirə bilmədiyimiz yerdə özümüzdən bir mətn uydurmalı və bu boşluğu doldurmalıydıq; tarixi filmlərdə olduğu kimi. Rejissor bir çox mətləbləri təhlil edə bilmir, öz cibindən bir mətn çıxarır, əlavə edir və bir hadisə uydurur. Ola bilər ki, bir xarakter, hadisə və ya təhlil əlavə etsin və bu mətni özündən uydursun. Ya da təhlil etsək də bu təhlil həqiqətlərə söykənməyəcək, dəqiq və düzgün məlumatlara əsaslanmayacaqdı.

İslamın erkən çağları – o cümlədən Qədir-Xum və ya Səqifə – ilə bağlı təhlillər apararkən o günün cəmiyyətini düzgün tanımalı və bilməliyik ki, onların Peyğəmbərə (s) baxışı necə olmuşdur? Bilməliyik ki, rəhbərlik məsələsinə baxışlar necə olmuşdur? Bilməliyik ki, onların cəmiyyətinin tərkibi necə olmuşdur? Onların nə qədəri yeni müsəlman olmuş, nə qədəri digər qruplardan olmuşdur? Digər onlarla sual və ehtimal vardır ki, gerçək bir təhlil və yanaşma üçün onlara cavab verilməlidir.

Başqa bir misala nəzər salaq. Biz eşitmişik ki, İmam Sadiq (ə) ömrünün son anlarında səhabələrini ətrafına toplamış və onlara bir tövsiyə etmişdir. Bu tövsiyə nə olmuşdur? Bu tövsiyə vilayətdirmi? Rəhbərlikdirmi? Xeyr! Bu elə bir tövsiyədir ki, bəlkə də bizə sadə görünər. Həzrət (s) tövsiyə edir ki, namaz qılmağa səhlənkarlıq etməyin. "Kim namazı yüngül sansa, bizim şəfaətimizə nail olmayacaq". Nə üçün İmam Sadiq (ə) bu tövsiyəni ömrünün son anlarında edir? Əgər biz o dövrü düzgün öyrənsək, İmam Sadiqi (ə) başlıca narahat edən məsələnin nə olduğunu görərik. Görərik ki, onun şiəliyin yayılmasının da sürətini alan ən böyük problemi qalilər – qülüv edənlər, ilahi atributları imamlara aid edənlər idi. Qalilərin yaydığı şey laübalılıq, laqeydlik idi. Məsələn, onlar deyirdilər ki, namaz əyilib-durmaq deyil. Namaz, sevməli olduğumuz şəxslərdir. Əsas etibarilə qalilərin başlıca əlaməti laübalılıq idi. İmam Sadiq (ə) məhz buna görə sözügedən mövzunu bəyan etmişdi.

Bütün bu misallar "dövrün şəraitinin öyrənilməsi" başlığı altına sığır. Demək, dövrün şəraitinin öyrənilməsi odur ki, bir təhlilçi özünü məlumatlı və bilici biri olaraq təhlil etdiyi zamana aparsın və bir hadisəni o dövrün cəmiyyətinə hakim olan şəraitə nəzərən təhlil etsin. Təəssüflər olsun ki, bizim tarixi araşdırmalarımızda, xüsusilə imamlar (ə) mövzusnda bu məsələyə az önəm verilmiş və dövrün şəraitinin öyrənilməsinə az diqqət yetirilmişdir. İmam Hüseyn (ə) haqqında yazılan çoxsaylı kitablara nəzər saldıqda görürük ki, kitablar əsasən ya nəqlə əsaslanır, ya da qeyri-metodoloji təhlilləri əsas götürür. Dövrün şəraiti isə əsla nəzərə alınmır. Yəni kimsə Mədinəni, Yəməni, daha önəmlisi isə Kufəni öyrənmir və məsələyə bu prizmadan yanaşmır. Əgər biz Aşura qiyamını bu yöndən araşdırsaq, bizi düşündürən bir çox suallar öz-özünə cavablanmış olacaq.

Məsələn, Məkkə, Mədinə və Kufənin müqayisəsini götürək. Nə üçün İmam Hüseyn (ə) Mədinədə qalmadı və öz qiyamını Mədinədən başlamadı? Nə üçün Məkkədə qalmadı və öz qiyamını Məkkədən başlamadı? Nə üçün Abdullah ibn Zübeyr Məkkədə qiyam etməyə müvəffəq olur, İmam Hüseyn (ə) isə heç Məkkəni hesaba almır?

O zaman və ya o dövrə yaxın zamanlarda siyasətçi olanlar şəhərlərin vəziyyətini dəqiq bilirdilər. Belə şəxslərdən biri Abbasi hərəkatının rəhbərlərindən olan Məhəmməd ibn Əli ibn Abdullah ibn Abbas adlı şəxs idi. Bilirsiniz ki, Abbasilər otuz ildən çox öz gizli təşkilatlarını idarə etdilər və nəhayət, Əməvilərə qalib gəlməyi bacardılar. Məhəmməd ibn Əli təbliğatçı göndərmək və onlara şəhərləri tapşırmaq istəyəndə deyirdi: "Hicaza təbliğatçı göndərməyin. Hicazı hesaba almayın. Çünki Hicaz iki şeyxə (Əbu Bəkr və Ömərə) mənsub bir bölgədir. Yəni hamısı iki şeyxin tərəfdarıdır. Bir o qədər də Əhli-beyt (ə) tərəfdarı deyillər". İmam Baqir (ə) buyurur: "Bütün Məkkə və Mədinədə bizi sevən beş nəfər yoxdur". Biz şiə tarixindən bilirik ki, Mədinə və Məkkədə baş verən hər bir şiə qiyamı məğlubiyyətlə nəticələnmişdir. Məsələn, İmam Kazımın (ə) dövründə baş verən Hüseyn ibn Əlinin (Fəx şəhidi) qiyamı bu qəbildəndir. Mədinə Peyğəmbər (s) ailəsinin köməyinə gələcək şəhər deyil. Məsələn, biz bunu Məhəmməd ibn Abdullahın (Nəfsi-Zəkiyyə) qiyamında da görürük. Kimsə ona yardım etmir. Onun qiyamı asanlıqla məğlubiyyətə uğrayır. Yəni Abbasilər bu iki qiyamı su içmək kimi yatırırlar.

Demək, Məkkə və Mədinə iki şeyxin tərəfdarıdır. Kimsə orada Əhli-beyt (ə) adı ilə qiyama qalxsa, heç şübhəsiz qələbə çalmayacaq. Amma Abdullah ibn Zübeyr orada qələbə çalır. Çünki o ailədəndir. Onun xalası Aişə, anası Əsmadır. İki şeyxlə qohumdur. Əbu Bəkr onun babasıdır və bu şüarla oranı özünə qiyam yeri seçə bilər. Yenə də burada Məhəmməd ibn Əli deyir: "Mosul yaxınlığındakı adaya bel bağlamayın. Ora da xəvaricin məkanıdır. Bəsrəyə bel bağlamayın. Orada Osman və Əməvilərin tərəfdarları yaşayırlar. Şama bel bağlamayın. Orada Əməvilərin tərəfdarları yaşayırlar. Kufəyə də bel bağlamayın. Çünki onlar Ələvidirlər. Ələvilər olan yerdə Abbasiləri himayə üçün qiyama qalxa bilməzsiniz.

Sonra Yəmənə gəlib çatırıq. Nə üçün Yəməni seçmədi? Əgər biz Yəmənin o dövrdəki vəziyyətini incələsək, görərik ki, o zaman Yəmən şiə bölgəsi deyildi. Bu, İmam Hüseynə (ə) Yəmənə getməyi tövsiyə edən Abdullah ibn Abbas kimilərin strateji səhvi idi. Yəmən o şəhərdir ki, Müaviyənin qarətləri başlayanda, bir o qədər də böyük olmayan Müaviyə qoşunu Yəmənə çatanda həzrət Əlinin (ə) təyin etdiyi vali Abdullah ibn Abbas orada idi. O, müqavimət göstərə bilmədi və qaçdı. Yəmənlilər bu valini himayə etmədilər. Müaviyənin qarətləri zamanı onun iki övladının da boynunu vurdular. Odur ki, Yəmən də İmam Hüseynin (ə) hesaba alacağı şəhər deyildi. Bəsrə də belə idi. Bəsrə Osmana meylli şəhər idi. Əlbəttə, orada İmam Əlinin (ə) az sayda tərəfdarı var idi və İmam Hüseyn (ə) məktub yazmaqla onları özünə tərəf çəkməyi tərcih edirdi. Yeri gəlmişkən, onlardan müsbət cavab da almışdı. Amma Kərbəlaya çatmazdan öncə artıq İmam Hüseynin (ə) şəhid olduğunu anladılar.

Önəmli olan Kufə şəhəridir. Əgər biz İmam Hüseyn (ə) və qiyamı haqqında irəli sürülən nəzəriyyələri araşdırmaq istəsək, Müslimi göndərməyinin səbəbini öyrənmək istəsək, İmam Hüseynin (ə) gec cavab verməsinin və məktublaşmalarının səbəbini aydınlaşdırmaq istəsək, bütün bunlar hamısı bizim Kufə şəhəri, Kufə əhalisinin tərkibi, kufəlilərin məktub yazmaqda məqsədi, Kufənin iqtisadi, ictimai və mədəni vəziyyəti haqqındakı məlumatımızdan asılı olacaq. Hətta Kufənin iqtisadi vəziyyəti də bu qiyamın təhlilində təsirli olacaq.

Mədəni baxımdan şiəlik məsələsi özü nə yerdə idi? O zaman nə qədər şiə var idi. Yəni birinci İmam Əlidir (ə), ikinci İmam Həsəndir (ə), üçüncü İmam Hüseyndir (ə) deyən nə qədər şiə var idi? Ümumiyyətlə, o dövrdə şiəliyin vəziyyəti necə idi? Bəlkə də yaxşı araşdırsaq, görərik ki, o zaman bizim bugünkü şiəlik haqqındakı inancımızda olan, imamın məqamını tanıyan çox az adam var idi. Bu şiələr bir neçə qrup idilər: Böyük bir qrup siyasi baxımdan şiə idi və Əməvilərin öz mənfəətləri ilə toqquşması nəticəsində Şam və İraqda Əhli-beytə (ə) tərəf meyllənmişdilər. Çox az bir qrup, məsələn, Həbib ibn Məzahir, Müslim ibn Ovsəcə və Süleyman ibn Sürəd kimi şəxslər yüksək inanca sahib idilər və bu az bir qisim məktublaşmalarda qiyamın nəbzini tuta bildilər. Bu kiçik qrup əksəriyyətdən ibarət cərəyana qələbə çalmışdı. Onlar Nöman ibn Bəşiri uzaqlaşdıra bildilər və onunla namaz qılmadılar. Kufənin siyasi ab-havasını ələ aldılar və İmam Hüseyn (ə) məhz bu zaman Müslimi göndərdi...

Demək, biz İmam Hüseynin (ə) və eləcə də digər imamların (ə) həyatını təhlil edərkən onların yaşadığı dövrün (ictimai, siyasi, iqtisadi və s.) şəraitini öyrənsək, heç şübhəsiz, əksər suallarımıza cavab tapacağıq.

Dr. Nemətullah Səfəri

Əl-Mustafa Beynəlxalq Universitetinin professoru